Ano ang corona kag ano ang mahimo ta bahin sini?

Ang corona virus ukon corona, isa ka magagmay nga mikrobyo nga indi lang basta-basta makita sang aton mga mata. Ang amo ini nga klase sang mikrobyo kay pwede makapalapta kag mangin rason sang sakit sang mga tawo. Ang mga sintomas sang corona ky pareho sang trangkaso - matig-a nga ubo, budlay nga pag-ginhawa, hilanat, kag palanakit sang lawas. Ang sistema sang pag-ginhawa (respiratory system) sa aton lawas ang ginaatake sang corona virus. Ang corona makaresulta sang pulmonya kag kamatayon kun mapabay-an.

Bisan sin-o pwede makapalata sang corona. Ang mga katigulangan kag ang mga tawo nga may mga sakit ukon problema sa pagginhawa (respiratory illness), kanser, ukon diabetes nga daan ang pinakadelikado ukon bulnerable, kag pwede makaeksperinsya sang malala nga sintomas.

Ang tawo nga apektado nga daan sang corona ky makalapta sa iban nga tawo paagi sa iya nga laway, kung siya gina-ubo kag maghatsing. Makasulod ang mikrobyo sa aton lawas paagi sa aton baba, ilong, kag mga mata. Ang mikrobyo magadamo kag magalapta sa iban pa nga parte sang aton lawas. Ang corona pwede makatinir sa aton lawas hasta katorse (14) kaadlaw bag-o magpakita sang mga sintomas. Pwede nga ang isa katawo nga apektado na nga daan sang corona kay makapalapta sa iban ang mikrobyo nga siya mismo wala kabalo.

Indi mapatay ang corona sa antibiotics. Pero, pwede makontrol ang iya paglapta kung kita magtinir lang sa aton panimalay kag pirmi mag-hugas sang mga kamot.

Para indi kita malatnan sang corona, pirmihon gid maghugas sang mga kamot nga may habon kag tubig bisan sa pamatyag mo daw tinlo pa siya tan-awon. Hugasan ang mga kamot sa sulod sa bente (20) segundos gamit ang habon kag kuskusan sang maayo ang idalom sang palad kag mga kuko pati ang mga tudlo kag pulsohan. Ang paghugas gamit ang tubig kag habon makapatay sang mikrobyo nga ara sa aton mga kamot. Maghugas sang mga kamot pirmi, ilabi na gid bago, samtang, kag pagkatapos magpreparar sang pagkaon; pagkatapos maggamit sang kasilyas/banyo; bag-o magkaon; kun nagaatipan sa mga masakiton; pagkatapos kaptan ang mga sapat ukon pagkatapos panglimpyo sang ila higku; kag kun ikaw naga ubo, naghatsing ukon nag-sikma sang sip-on.

Indi pagtanduga ang imo mata, ilong, kag baba kung wala ka nakahugas sang mga kamot nga ginapuy-an sang mga mikrobyo. Kun higku ang mga kamot, pwede mapasa ang mikrobyo sa mata, ilong, kag sa baba. Buot hambalon, makasulod gid ang mikrobyo sa aton lawas nga mangin rason nga magmasakit ta.
Importante man nga likawan anay ang mga tawo nga may hilanat kag gina-ubo, ukon may ara nga sintomas kag problema pag-ginhawa. Kun kita mag ubo ukon mag-hatsing, tabunan ang baba kag ilong sang aton siko ukon maggamit kita sang tisyu. Ihaboy dayon ang nagamit nga tisyu sa basurahan. Likawi ang mga lugar nga damo sang mga tawo ukon mga lugar nga pampubliko.

Dapat may isa ka metro nga distansya sa iban nga tawo labi pa nga nagaubo ukon nagapanghatsing sila. Likawi ang mga tawo nga may hilanat kag may ubo sa sini nga tinion.

Indi magkalipat nga magsuksok sang tabon sa ilong kun ikaw gaatipan sang tawo nga may hilanat, ubo, ukon nabudlayan mag ginhawa kag indi huna-hunaa gd nga maghugas sang kamot pirmi.

Para malikawan ang corona, indi anay magpalapit sa iban nga tawo ukon ang ginatawag nga “social distancing”. Ang corona kag ang iban pa nga mga mikrobyo pwede mapasa-pasa paagi sa pagkamustahanay sang mga kamot kag pagtandug sa aton mga mata, ilong, kag baba. Kun kita makigkita sa iban, indi nalng anay magkumustahanay, magkupkop, kag magdaho. Pwede man kita makabugno sa ila paagi sa paglingi, pagkaway, kag pagtango. Kun may nabalita nga corona sa aton lugar, mag tinir lng sa balay, kag magsunod sa instruksyon sang mga opisyales sang barangay.

Kung malain ang aton pamatyag, sa balay lang ta hasta nga magmaayo. Kun may sintomas pareho sang paghatsing, may matig-a nga ubo, nabudlayan mag ginhawa kag may hilanat, magpakunsulta dayon sa doktor para matan-aw niya ano ang sakit kag mahatagan dayon sang bulong pra indi na mglala pa.
Ang sala nga impormasyon kag mga balita kag tsismis parte sa corona ky delikado kag pwede maging rason nga mapatay ang tawo. Halimbawa, ang pagpati nga ang pag-inom sang mga ilimnon nga pampaputi kag alcohol, imbes nga makabulig sa aton, makahatag pa sang peligro s lawas. Bisan ang impormasyon nga aton mabaton halin sa aton mga abyan kag mga himata pwede nga indi matuod, pwede nga sala, kag delikado. Pamatii ang mga impormasyon halin sa mga aton mga health workers.

Makabulig ka sa pag tapna sang corona paagi sa paghatag sang sakto nga impormasyon. Palihog ipasa sa aton mga abyan kag sa aton mga pamilya paagi sa paggamit sang “WhatsApp” ukon iba pa nga mga “messaging service”